مجله بلورشناسی و کانی شناسی ایران

گنبدهای آداکیتی پرسیلیس نئوژن جنوب قوچان در درون بخش شمالی کمان آتشفشانی سنوزوئیک قوچان-اسفراین (واقع در شمال نوار افیولیتی و دگرگونی سبزوار) رخنمون یافته اند. در این نوار آتشفشانی، فعالیت­های ماگمایی از ائوسن (حدود 40 میلیون سال قبل) شروع شده و تا پلیو- پلیستوسن (حدود 2 میلیون سال قبل) ادامه داشته است. سن سنگ­های آتشفشانی این نوار از جنوب (در مجاورت نوار افیولیتی سبزوار) به سوی شمال (در جنوب قوچان) از ائوسن تا پلیو- پلیستوسن تغییر می­کند. بخش شمالی این کمان آداکیتی پرسیلیس اساساً از واحدهای آذرآواری و گنبدهای تراکی آندزیتی، آندزیتی، تراکیتی، تراکی داسیتی، داسیتی و ریوداسیتی به سن پلیو- پلیستوسن (2 تا 11 میلیون سال قبل) تشکیل شده است که غالباً روی یک پی سنگ الیوین بازالتی- بازالتی به سن ائوسن تا میوسن زیرین (19 تا 20 میلیون سال قبل) قرار گرفته است. وجود برونبوم­هایی از سنگ­های آتشفشانی ائوسن، برونبوم­های گنایسی، مارنی، سیلتستونی و پلیتی، ظهور و حذف برخی از فازهای کانی­ها، خوردگی، عدم تعادل شیمیایی فنوکریست­ها و بافت غربالی از نشانه­های رخداد آلایش ماگمایی در این سنگ­ها هستند. نسبت­های ایزوتوپی ⁸⁷Sr/⁸⁶Sr این سنگ­ها نیز از 7041_/0 تا 7057_/0 متغیرند و این آلایش را تأیید می­کنند. سنگ­های سازنده­­ی گنبدهای نئوژن از عناصر نادرخاکی سبک و عناصر لیتوفیل بزرگ یون، غنی شدگی و از عناصر خاکی نادر سنگین تهی شدگی نشان می­دهند. بی هنجاری منفی عناصر با شدت میدان بالا (HFSE) نظیر Nb, P و Ti که از ویژگی­های شاخص محیط­های کمانی است، در نمونه­های این گنبدها دیده می­شوند. شواهد ژئوشیمیایی موجود در سنگ­های این گنبدها حاکی از ماهیت کالکوآلکالن، جایگاه فرورانش کمان قاره­ای، سنگ منبع اکلوژیتی یا گارنت آمفیبولیتی (حاصل از دگرگونی ورقه­ی اقیانوسی فرورانده شده سبزوار به عنوان محل خاستگاه ماگما)، سرشت آداکیتی پرسیلیس (HSA) ماگما و نقش تبلور جدایشی، فرایندهای هضم و آلایش ماگمایی طی شکل­گیری ماگمای سازنده ی این گنبدهاست. این ماگماهای آداکیتی، آخرین مذاب­های حاصل از ذوب بخشی ورقه­ی اقیانوسی فرورانده شده جوان و داغ نئوتتیس سبزوار و گوه گوشته­ای روی آن است که به­صورت گنبدهای آداکیتی نیمه عمیق جایگزین شده و تجلی یافته­اند.